سامرا

شهر سامرا چهارمین شهر مقدس عراق است.ساختمان این شهر که در 124 کیلو مترى شمال بغداد و در سمت‏شرق رودخانه دجله قرار گرفته ،به سال 221 ه.باز مى‏گردد.در این سال محمد المعتصم بالله فرزند هارون الرشید پایتخت‏خلافت را از شهر بغداد به سامرا منتقل ساخت و تا سال 256 ه.هشت‏خلیفه از این شهر حکمرانى و خلافت نمودند. در این سال المعتمد على الله عباسى بار دیگر به بغداد باز گشت و آنجا را پایتخت‏خلافت قرار داد.

سامرا طى مدت سه دهه پایتختى،توسعه فراوانى یافت و تعداد زیادى از کاخها و تفریح‏گاهها و مساجد در این شهر ساخته شد.آنچه امروزه بر اهمیت این شهر مى‏افزاید،قرار داشتن بقعه پاک دو امام معصوم و برخى از افراد خانواده ایشان مى‏باشد.

حرم مطهر امام دهم حضرت على بن محمد الهادى علیهما السلام (تاریخ شهادت: سال 254 ه.) و امام یازدهم امام حسن بن على عسکرى علیهما السلام (تاریخ شهادت:260 ه.) قلب شهر امروزى را تشکیل مى‏دهد،این بقعه در دوران زندگانى دو امام علیهما السلام خانه مسکونى آنان بود،و پس از شهادت در آنجا دفن شده‏اند.نخستین ساختمان برآرامگاه آنان،از قرن چهارم هجرى است که تا کنون همواره تجدید و ترمیم شده و توسعه یافته است.این حرم مطهر داراى گنبدى است که یکى از بزرگترین گنبدها در جهان اسلام است،محیط این گنبد طلایى عظیم،68 متر است که در آن 72 هزار کاشى طلا به کار رفته است.در دو سمت این گنبد دو گلدسته طلایى زیبا قرار دارد که هر یک داراى 36 متر طول است.

گنبد کنونى در سال 1200 ه.بر جاى گنبد کهنى که ناصر الدوله حمدانى در سال 333 ه.آن را ساخته بود بنا گردید.در زیر گنبد حرم مطهر،ضریح نقره‏اى زیبایى قرار دارد که ساخته هنرمندان اصفهانى در سالهاى دهه 60 میلادى است.درون ضریح آرامگاه دو امام معصوم و«حکیمه خاتون‏»دختر حضرت جواد و عمه امام عسکرى است که شاهد ولادت امام زمان‏«عج‏»بوده است.این بانو زنى پرهیزکار و مورد احترام چهار امام معصوم بوده است‏و دیگرى‏«نرگس خاتون‏»همسر امام حسن عسکرى علیه السلام و مادر امام زمان است.

درون حرم و قسمتهایى از رواقها به طرز زیبایى آینه کارى شده و از یادگارهاى ملک فیصل اول پادشاه هاشمى عراق است و به وسیله ایوانى فراخ و سقف دار به صحنى که گردا گرد حرم را فرا گرفته راه مى‏یابد.از ویژگیهاى این صحن آن است که فاقد حجره مى‏باشد.در زاویه شمال غربى صحن مطهر،مجموعه‏اى متشکل از صحن و ایوان و مسجدى بزرگ با گنبدى کاشى کارى شده قرار دارد که به‏«مجموعه غیبت‏»مشهور است.در زیر این مجموعه زیر زمینى است که به‏«سرداب غیبت‏»شهرت دارد،و نیز این مجموعه بخشى از خانه مسکونى حضرت عسکرى بوده است که در این زیر زمین به عبادت مى‏پرداخته و پس از او محل اقامت امام زمان علیه السلام بوده است.این محل از دیر باز مورد توجه شیعه بوده است و ازآن جهت که عبادتگاه سه امام بوده،از قداست و احترام ویژه‏اى برخوردار است.گفتنى است که به وسیله پله‏هایى مى‏توان به زیر زمین رسید.فضاى اصلى و کهن زیر زمین عبارت است از تالارى مربع مستطیل به ابعاد 3×5 متر.در شرق این تالار فضایى است که پنجره‏اى از چوب دارد و محل عبادت امام علیه السلام بوده است.

پنجره این نماز خانه یکى از با ارزشترین قطعات باقى مانده از دوران عباسیان است و داراى کتبیه‏اى کهن مى‏باشد.این پنجره به دستور الناصر لدین الله عباسى (که از خلفاى علاقمند به اهل بیت علیهم السلام بود) در سال 606 ه.ساخته شده است.در کاشى کارى درون این بقعه نام ناصر الدین شاه قاجار ثبت‏شده است که در سفر عتبات خود به زیارت این جایگاه تشرف یافته است.

خدام سرداب در داخل این بقعه کوچک حفره‏اى تعبیه‏کرده‏اند و از آن به زائران خاک مى‏دهند که فاقد هر گونه توجیه و دلیل شرعى است،کاشیکاریهاى صحن و سر درهاى ورودى از دوره قاجاریه است.

آثار تاریخى سامرا:

مسجد جامع سامرا،به‏«جامع المتوکل‏»مشهور شده و از ساختمانهاى یکى از پلیدترین خلفاى عباسى،یعنى متوکل عباسى (232-247 ه.) است.

این مسجد یکى از عظیم‏ترین مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مى‏رفته.امروزه فقط ماذنه و دیوارهاى آن باقى است که همین دو نیز دلیل بر عظمت این ساختمان است.

ابعاد دیوارهاى مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهمیت معمارى این مسجد مى‏افزاید گلدسته آن است که به‏«ملویه‏»شهرت دارد و در شمال برج و باروى مسجد و در فاصله 25 مترى آن ساخته شده است.ساختمان این گلدسته مخروطى شکل است که بر قاعده‏اى مربع به طول 32 متر قرار دارد.

این ماذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته‏ها،که راه رسیدن به بام آن از پله‏هایى است که درون ماذنه تعبیه شده،از بیرون آن مى‏باشند،از این رو پله‏ها گردا گرد سطح بیرونى گلدسته را دور زده و به بام آن که در ارتفاع 52 مترى از زمین است مى‏رسد.

بنا به روایت مورخان،متوکل مبلغ 5 میلیون درهم‏براى ساختمان این مسجد هزینه کرده است.

متوکلیه،شهر کهن سامرا است که از سوى متوکل عباسى ساخته شد و امروزه خرابه‏هاى این شهر در فاصله کوتاهى از شمال سامرا نمایان است.از ویژگى‏هاى این شهر،خیابان کشیهاى منظم و مستقیمى است که نمونه آن در دیگر شهرها کمتر یافت مى‏شود.در بخشى از این شهرمسجدى به نام‏«جامع ابى دلف‏»وجود دارد.

جامع ابى دلف،نمونه کوچکتر مسجد جامع متوکل است‏به ابعاد 138×215 متر با بارویى به ضخامت 60/1 متر.این مسجد داراى 18 دروازه است.گلدسته این مسجد شبیه ملویه است،با این تفاوت که ارتفاع آن 19 متر مى‏باشد.این مسجد به نام قاسم بن عیساى عجلى مشهور به ابو دلف (متوفاى 226 ه.) نامگذارى شده که از فرماندهان عباسى و از شیعیان معتقد بشمار مى‏رفته است.

قصرهاى سامرا،خلفاى عباسى که به سامرا نقل مکان کردند،همگى مشهور به فسق و فجور و برگزارى مجالس جشن و سرور و شادمانى بودند،از این رو،اقدام به ساختمان کاخهاى سر سبز و خوش آب و هواى متعددى در جاى جاى این شهر و در کناره‏هاى رودخانه دجله کردند که امروزه تنها از آن کاخها دیوارهاى فرو ریخته و ستونهاى ویرانه باقى مانده است.

نام برخى از کاخها در سمت‏شمال غربى مسجد جامع متوکل و در شهر المتوکلیة:

قصر الجعفرى،قصر العروس،قصر المختار،قصر الوحید،قصر الجعفرى المحدث،قصر الغریب،قصر الصبح،قصر الملیح،قصر بستان الایتاخیه،قصر التل،قصر الجوسق،قصر برکوارا،قصر القلائد،قصر الغرد،قصر المتوکلیه،قصر البهو،قصر اللؤلؤه و...

بنا به روایت مورخان حد اقل هزینه ساختمان هر یک از این قصرها،متجاوز از پنج میلیون درهم بوده است.